Onroerend erfgoed ligt enorm verspreid over het Vlaamse landschap, bepaalt het uitzicht van vele streken, genereert economische activiteit en is een aantrekkingspool van toerisme. Het provinciaal erfgoedbeleid vormt dus vaak het kruispunt waar veel andere beleidsdomeinen elkaar tegenkomen. De provinciebesturen hebben, onder meer op basis van de Interne Staatshervorming (2011) en het Onroerenderfgoeddecreet (2013), echter beperkte bevoegdheid met gerichte focus op voornamelijk onroerend erfgoed. Met hun onderstaande speerpunten maken de provincies toch het verschil voor dit onroerend erfgoed.
Expertise- en kennisaanbod rond bouwkundig, archeologisch en landschappelijk erfgoed
Erfgoed op het kruispunt van sectoren
Erfgoed is alomtegenwoordig in onze leefomgeving en werkt daarom in op de meeste andere grondgebonden materies: ruimtelijke ordening, toerisme, milieu … Erfgoed overstijgt echter ook het grondgebonden aspect door zijn sterke verwevenheid met onder andere cultuur en onderwijs. Erfgoed geeft verder vorm en kleur aan (de) ruimte. Bovendien speelt erfgoed een zichtbare rol in andere bovenlokale kaders waar de provincies actief aan deelnemen. Zo zijn er bijvoorbeeld de Nationale- en Landschapsparken en het Geopark Schelde Delta.
Dankzij de herontdekking van beleving in de eigen regio na corona, ligt verdere samenwerking tussen erfgoed en toerisme op provinciale schaal voor de hand. Erfgoed speelt daarnaast een zichtbare rol in het brede patrimonium van de provincie.
Herbestemming en hergebruik: duurzaamheid en circulariteit in erfgoed
De zorg voor erfgoed is de komende jaren onderhevig aan veranderingen en nieuwe maatschappelijke verwachtingen. Herbestemming van onroerend erfgoed wordt een prioriteit voor alle overheden. Aangepast gebruik draagt bij tot de duurzaamheid van erfgoed. ‘Monumenten’ hebben maar zelden één functie of vullen hun functie zelden op één manier in. Hergebruik met een actuele invulling die respect heeft voor de erfgoedwaarden geeft ons erfgoed hedendaagse relevantie, toont de waarde van erfgoed voor de samenleving en houdt het ‘in leven’. In verschillende provincies lopen er bijvoorbeeld projecten ter ondersteuning van de herbestemming van (monumentale) kerken.
Advisering en stimulering vanuit het provinciaal kennis- en expertiseaanbod
Voor de regionale en lokale verankering van het erfgoed is een actieve werking en ondersteuning vanuit de provinciale expertise cruciaal. Zeker in tijden waar druk ontstaat op de openbare ruimte en de publieke financiën, en waarin lokale besturen meer (erfgoed)verantwoordelijkheden krijgen en dus meer nood hebben aan ondersteuning. Lokale overheden, verenigingen en particulieren kunnen bij de provinciale erfgoeddiensten (incl. Monumentenwacht en Mola in Oost-Vlaanderen) terecht voor zowel kennis, documentatie, verhalen als expertise rond bouwkundig, archeologisch en landschappelijk erfgoed. Voor de ontwikkeling en uitrol van een gebiedsdekkende werking rond algemene landschapszorg werken de provinciebesturen bijvoorbeeld nauw samen met de Regionale Landschappen en de intergemeentelijke onroerenderfgoeddiensten (IOED's).
Frequent treedt de provincie ook op als facilitator en zorgt ze voor sensibilisering door deel te nemen aan meetings, studiedagen en projecten, en door zelf de nodige vormingsdagen en netwerkmomenten te organiseren. Ook geven de provinciale erfgoeddiensten erfgoedadviezen in beroepsprocedures rond omgevingsvergunningen en in het kader van verschillende ruimtelijke processen.
Monumentenwacht staat in voor preventieve monumentenzorg
Elke provincie heeft een provinciale Monumentenwacht. De Monumentenwachten monitoren de gebouwen en interieurs van waardevol (beschermd én niet-beschermd) erfgoed. Ze informeren en sensibiliseren hun leden over methoden om hun monument regelmatig en goed te onderhouden. Zo vermijden eigenaars en beheerders grote kosten en houden ze het erfgoed in goede staat. Het belang van dit preventieve en kostenbesparende onderhoud neemt de komende jaren alleen maar toe. De onder druk staande (lokale) budgetten en de toegenomen bevoegdheden van steden en gemeenten maken de ondersteuning vanuit de provincies cruciaal. Daarom slaan de provincies bruggen naar de gemeenten en IOED’s en geven ze hen maximale ondersteuning, schaalvoordelen en lagere kosten.
Erik Müller - Teamverantwoordelijke Monumentenwacht - dienst Erfgoed - Provincie AntwerpenDe provinciale monumentenwachten helpen mee het Vlaams erfgoed in stand te houden. Monumentenwachters maken een inspectierapport waarin ook concrete aanbevelingen voor onderhoud, herstel en instandhouding worden geformuleerd.
De toestandsrapportages van Monumentenwacht zijn bovendien belangrijke bouwstenen voor de beheersplannen die door het Onroerenderfgoeddecreet vaak opgelegd worden als voorwaarde om erfgoedpremies te kunnen bekomen. Erfgoedeigenaars en -beheerders die kunnen aantonen over de laatste 6 jaar hun erfgoed ‘goed’ onderhouden te hebben, maken aanspraak op een extra premie van 10%. De leden van Monumentenwacht kunnen hun ‘goed onderhoud’ staven met de toestandsrapporten die ze van Monumentenwacht ontvangen en met bewijzen van onderhoudswerken.
Bovendien beschikt Monumentenwacht dankzij haar jarenlange ervaring over een schat aan informatie over de toestand van het onroerend erfgoed in Vlaanderen. De komende jaren zal de monitoring van gegevens nog uitbreiden. De rijke verzameling aan gegevens en de jarenlange ervaring waarover Monumentenwacht beschikt, wordt ook ingezet bij innovatieve projecten van de provincies.
De provinciale Monumentenwachten zijn verenigd in de interprovinciale koepel Monumentenwacht Vlaanderen, die formeel ressorteert onder de Vereniging van de Vlaamse Provincies (VVP). De koepel stroomlijnt de werking van de verschillende provinciebesturen en houdt oog voor samenwerking door structurele partnerschappen af te sluiten.
Voortbouwend op de rapporten van Monumentenwacht, bieden verschillende provincies subsidie- mogelijkheden aan om de uitvoering van de onderhouds- en herstellingswerken aan erfgoed ook daadwerkelijk in de praktijk om te zetten. Daarbij gaat het veelal om niet-beschermd erfgoed, vaak ook klein historisch erfgoed die de identiteit van een streek of het uitzicht van het landschap mee bepalen, waardoor het aanbod perfect complementair is met het Vlaams subsidiebeleid.
Ondersteuningsbeleid via provinciale subsidies
De provinciale subsidies vormen een verrijking voor de sector waarmee de provincies als bovenlokaal niveau op het terrein het verschil kunnen maken. Het subsidie-instrumentarium stimuleert de bewaring, het onderhoud, het onderzoeken van en de ontsluiting van onroerend erfgoed. De subsidies richten zich op eigenaars en beheerders (zowel privé als bijvoorbeeld gemeenten of kerken), maar ook op bijvoorbeeld culturele instellingen, zorginstellingen en scholen. De provincie Limburg ondersteunt via ‘Jong redt Oud’ bijvoorbeeld educatieve en participatieve projecten waarbij jongeren actief aan de slag gaan met het onroerend erfgoed in hun omgeving. De provincies voorzien in hun subsidies ook steun voor publieksprojecten en ontsluitingsprojecten, ondersteuning van een depotwerking en onderzoek rond onroerend erfgoed.
Bewaren en valoriseren via netwerken van onroerenderfgoeddepots
De provinciebesturen blijven inzetten op een beleid rond onroerenderfgoeddepots. Dit zijn bewaarplaatsen van archeologische en andere onroerend erfgoedonderdelen die – al dan niet tijdelijk – niet op locatie kunnen bewaard worden. Dat materiaal is een bron voor verder onderzoek en ontsluiting. Meerdere provincies runnen een eigen onroerenderfgoeddepot dat erkend is op basis van het decreet. 4 van de 13 erkende onroerend erfgoeddepots dragen dan ook een provinciale signatuur.
De provincies nemen een trekkende rol op in het Vlaams netwerk van onroerenderfgoeddepots en stimuleren binnen de eigen provincie actief extra uitwisseling en ontmoeting tussen de depots, met bijzondere aandacht voor de complementaire werking ervan. Ze ondersteunen gemeentebesturen door het aanbieden van advies, met passend verpakkingsmateriaal bij het in bewaring nemen van collecties en bij de start van een eigen depotwerking.
Het uitvoeringsbesluit bij het onroerenderfgoeddecreet voorziet ook een formele rol voor elke provincie om advies te geven bij de erkenning van onroerenderfgoeddepots. Enkele provincies voorzien ook een subsidie-aanbod voor onroerenderfgoeddepots.
Publiekswerking: de provincies dragen actief bij tot een Vlaamse erfgoedgemeenschap
Omdat erfgoed leeft van gebruik, aandacht en beleving, is een brede publiekswerking essentieel. De vijf provincies hebben rond publiekswerking en sensibilisering een rijke ervaring en grondige terreinkennis.
Dé manier om erfgoedgemeenschappen te motiveren is een mix van samenwerking, innovatie via nieuwe media, nieuwe ontsluitingsvormen, actieve en persoonlijke participatie en inhoudelijke en financiële ondersteuning. De provincies laten mensen bijvoorbeeld wandelen langs erfgoed door gegevens in de ErfgoedApp te uploaden of laten hen zelf op zoek gaan naar sporen van WO I en WO II in het landschap dankzij het West-Vlaamse geoportaal ‘luchtfoto 1914-1918’. Voor de regionale en lokale verankering van het erfgoed is de provinciale werking en ondersteuning cruciaal. De diverse provinciale erfgoedsites vervullen hierbij een voorbeeldrol.
Dankzij hun specifieke organisatie en positie kunnen de provinciebesturen inzetten op zowel algemene formats als op maatwerk naargelang de context. Daarbij zetten ze specifieke trajecten uit voor doelgroepen zoals kinderen en jongeren: bijvoorbeeld het Antwerpse pakket ‘aan de slag met archeologie’, en het Vlaams-Brabantse lespakket ‘Ontdek onroerend erfgoed in je schoolbuurt’. De provincies zorgen verder ook voor publicaties en prijzen die de kennis en bekendheid over ons erfgoed doen toenemen en op die manier draagvlak creëren.
De provincies participeren ook actief aan bestaande evenementen zoals Erfgoeddag en Open Monumentendag. De jaarlijkse Archeologiedagen, die de provincies en VVP zelf samen met Forum Vlaamse Archeologie organiseren, zijn intussen uitgegroeid tot een begrip, met een jaarlijkse toename in aantal bezoekers en deelnemende organisaties. Bovendien maken de provincies het verschil met hun steun aan de vele vrijwilligers die met laagdrempelige activiteiten zorgen voor draagvlak voor erfgoed.
Zo zoeken de provinciebesturen waar mogelijk naar opportuniteiten tot samenwerking en complementariteit met alle partners in het veld, met als finale doel de bevolking te betrekken en samen de verantwoordelijkheid te delen voor ons erfgoed.
Contact
Beleidsadviseur: Vicky De Backer (vicky.de.backer@vlaamseprovincies.be).
Elke provincie is uiteraard uniek. Bekijk hier wat uw provinciebestuur voor u doet inzake erfgoedbeleid:
